Мурас укугу — адам өлгөндон кийин анын мүлкүнүн башка адамга (мураскерге) өтушүн жөнгө салуучу гражд.-укук нормаларынын жыйындысы. Мыйзам боюнча мурастоодо өлгөндүн мүлкү мыйзамда көрсөтүлгөн мураскерлерге өтөт.

Биринчи иретте балдарына (анын ичинде асыранды балдар), артында калган жубайына, өлгөндүн эмгекке жарамсыз ата-энесине жана анын багуусунда 1 жылдан кем эмес турган (туугандык жакынчылыгына карабастан) адамга калтырылат. Мураскери жок болсо, өлгөндүн мүлкү анын ата-энесине, бир туугандарына өтөт. Өлгөн адам керээз калтырбаса же керээз мүлктүн бөлүгүнө гана тийиштүү болсо, мурас ээлөө мыйзамга ылайык ыйгарылат.

Кыргыз Республикасынын мыйзамдарына ылайык, мурастоо укугу эки ыкма менен калтырылат, биринчиси бул керээз боюнча, граждандын өзү өлгөндөн кийин өзүнө тиешелүү мүлктү же ага болгон укукту тескөө боюнча билдирилген жана тиешелүү түрдө жол-жоболоштурулган эрк-ниети керээз деп таанылат, керээз боюнча мурас калтыруучу жаран, өзүнүн кыймылдуу же кыймылсыз мүлкүн, балдарына жубайына ата-энесине, туугандарына же болбосо тууган эмес адамдарга жазуу түрүндө мүлкүн калтыруу болуп саналат.

Ал эми эгерде мурас калтыруучу жаран керээз жазганга үлгүрбөй калса, анда мурастоо укугу мыйзам боюнча аныкталат.

Кыргыз Республикасынын Жарандык процесстик кодексинин мурастоо укугу жөнүндө бөлүмүнө ылайык, граждандын өлүмүнүн же анын сот тарабынан өлдү деп жарыяланышынын натыйжасында мурас ачылат.

Мурас калтыруучунун акыркы туруктуу жашаган орду мурасты ачуунун орду болуп саналат.

Эгерде мурас калтыруучунун акыркы жашаган жери белгисиз же Кыргыз Республикасынын чегинен тышкары жерде болсо, мурас калтыруучуга тиешелүү болгон кыймылсыз мүлк же анын негизги бөлүгү турган Кыргыз Республикасынын аймагында жайгашкан жер, ал эми кыймылсыз мүлк жок болгондо — кыймылдуу мүлкүнүн негизги бөлүгү болгон жер мурасты ачуунун орду деп таанылат.

Мыйзам боюнча мураскорлордун биринчи кезеги мурас калтыруучунун балдары (анын ичинде асыралып алгандар), ошондой эле мурас калтыруучунун жубайы жана ата-энеси (асырап алуучулар) барабар үлүштөрдө мыйзам боюнча биринчи кезекте мурастоо укугун алышат.

Биринчи кезектеги мураскорлордун ичине мураскордун ал өлгөндөн кийин төрөлгөн балдары да кирет. Мурастоо укугу жөнүндө күбөлүк мурас ачылган орду боюнча нотариус же мыйзамга ылайык мындай нотариалдык иш жүргүзүүгө ыйгарым укукту кызмат адамы тарабынан берилет.

Мураскорлорго мурастоо укугу жөнүндө күбөлүк мурас ачылган күндөн тартып алты ай өткөндөн кийин берилет.

Кыргыз Республикасынын Жарандык кодексинин 1153-ст. талабына ылайык, эгер мураскор кийин мурастан баш тартпаса, мурастоо укугунан ажыратылбаса жана аны мураскор деп дайындоо жөнүндөгү керээздик тескеме жараксыз катары таанылгандан улам мурастоо укугун жоготпосо, ал мурас ачылган убактан тартып өзүнө тийиштүү мураска же анын бир бөлүгүнө (үлүшүнө) карата укукка ээ болот. Ушул статьяда көрсөтүлгөн аракеттер мурас ачылган күндөн тартып алты айдын ичинде жасалууга тийиш.

Ушул эле Кодекстин 1155-ст. талабына ылайык, эгерде мураскор белгиленген мөөнөттө ушул Кодекстин 1153-статьясында каралган аракеттерди жасабаса, ал мурасты кабыл алган жок деп эсептелет. Мурасты кабыл алган бардык мураскорлордун кат жүзүндөгү макулдугу болгондо, кечиккен мураскор мурасты кабыл алуу жөнүндө арыз бериши мүмкүн. Жүйөлүү себептер менен кечиккен мураскордун доосу боюнча сот ага мурасты кабыл алуу жөнүндө арызды берүү үчүн жетиштүү болгон кошумча мөөнөттү белгилей алат.

Мурастын курамына мурас ачылган учурда мураскорго тиешелүү бардык укуктар жана милдеттер кирет, мурастын болушу мураскордун өлүмү менен токтотулбайт.

Мураскордун инсаны менен ажырагыс байланышкан, эгерде мыйзам же келишим тарабынан башка каралбаса, юридикалык жак болуп саналган коммерциялык жана башка уюмдарга мүчө болуу, катышуу укугу, өмүрүнө жана ден соолугуна келтирилген залалдын ордун толтуруу укугу, алименттик милдеттенмелерден келип чыгуучу укуктар жана милдеттер, топтолуучу пенсиялык фонддордон пенсиялык топтоолордун каражаттарына укуктарды кошпогондо, эмгек жана социалдык камсыздоо жөнүндө мыйзамдардын негизинде пенсияга, пособиелерге жана башка төлөөлөргө болгон укук, мүлктүк укуктарга байланышпаган инсандык мүлктүк эмес укуктар жана милдеттер мурастын курамына кирбейт.

Мураскорго тиешелүү инсандык мүлктүк эмес укуктар жана башка материалдык эмес жыргалчылыктар мураскорлор тарабынан жүзөгө ашырылышы жана корголушу мүмкүн.

Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун 2022-жылдын 28-июнундагы «Мурас укуктук мамилелеринен келип чыккан талаш-тартыштарды кароого байланышкан жарандык иштер боюнча соттук практика жөнүндө» пленумуна ылайык, мурас укуктук мамилелеринен келип чыккан талаш-тартыштар, алардын катышуучуларынын субъекттик курамына жана мураска калган мүлктүн курамына карабастан, жарандык өндүрүштө каралат.

КР ЖПКнин 28-беренеси менен белгиленген жарандык иштердин сотторго караштуулугунун тартибине ылайык, мурастык укуктук мамилелерден келип чыккан бардык талаштар (мурасты кабыл алуу жана мурас ачылуучу жер боюнча юридикалык фактыны аныктоо, мурасты кабыл алуу үчүн кошумча мөөнөт белгилөө, мурастык мүлктөгү үлүштү аныктоо, керээзди, мурастоо укугу жөнүндө күбөлүктү жана мурастан баш тартууну жараксыз деп табуу, татыксыз мураскорлорду мурастан четтетүү, мураста милдеттүү үлүш укугуна ээ болуу укугун же мурас калтыруучунун ишке жарамсыз багуусундагылардын укугун таануу, мураска кирген мүлккө карата айрым мураскорлордун артыкчылыктуу укугун таануу, мурасты бөлүштүрүү, үйдү жасалгалаган жана үйдө колдонулган нерселерди мурастоо, мурастык үлүштөрдү арттыруу, мурастын эсебинен төлөнүүчү чыгымдарды өндүрүү, мурас калтыруучунун кредиторлорго карыздарын өндүрүү, мурастык мүлктү ээсиз-ээликсиз деп табуу ж.б.) райондук сотторго караштуу.

Мурастык кыймылсыз мүлккө болгон укуктар менен байланышкан доолор КР ЖПКнин 32-беренесинде каралган сотко өзгөчө караштуулук жөнүндө эрежелерге ылайык, кыймылсыз мүлк объектиси жайгашкан жери боюнча сотко берилет.

Ар башка райондук соттордун юрисдикциясындагы аймактардагы, мурастык мүлктүн курамына бир нече кыймылсыз мүлк объектилери кирген мурастык мүлккө укуктар боюнча талаш жаралган учурда, бул объектилер боюнча доо алардын бирөөсүнүн жайгашкан жери боюнча берилиши мүмкүн.

Кыймылсыз мүлктүн жайгашкан жери боюнча берилген, мурастык укуктарды таануу максатында кыймылсыз мүлккө ээлоо, пайдалануу жана тескоо фактысын аныктоо тууралуу арыздарды кошпогондо, мурастык укуктук мамилелер менен байланышкан юридикалык факты аныктоо жөнүндө арыздар сотко КР ЖПКнин 266-беренесине ылайык арыз берүүчүнүн жашаган жери боюнча берилет.

Мурастык талаштар, ошондой эле мурастык укуктук мамилелерден келип чыккан талаштар бейтарап териштирүүнүн предмети боло албайт (2002-жылдын 30-июлундагы №135 “Кыргыз Республикасында бейтарап соттор жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын 45-беренесинин 2-пункту).

КР ГКнин 1153-беренесинин 1-пунктуна ылайык мурасты кабыл алуу боюнча мураскордун төмөндөгү аракеттери болуп:

— мурасты кабыл алуу жөнүндө арызы менен мурастын ачылган жери боюнча нотариуска кайрылуусу;

— иш жүзүндө мурас мүлкүнө ээлик кылуу же аны башкаруу боюнча аракеттери саналат.

Ошону менен бирге, мурасты кабыл алуу боюнча мураскордун бардык аракеттери КР ГКнин 1153-беренесинин 2-пунктуна ылайык мурас ачылган күндөн тартып алты айдын ичинде жүргүзүлүшү керек.

К.А.Бектемиров, Жумгал райондук сотунун төрагасы